ابن هشام نویسنده کتاب مغنی الادیب (ویژه طلاب)

ابن هشام، عبد الله بن یوسفrlm;

<< اِبْنِ هِشام، ابومحمد جمالrlm;الدین عبدالله بن یوسف انصارى>>، نحوى عصر ممالیک مصر مىrlm;باشد. اطلاعات ما از زندگى او، به اندازه شهرت و..............

ابن هشام، عبد الله بن یوسفrlm;

<< اِبْنِ هِشام، ابومحمد جمالrlm;الدین عبدالله بن یوسف انصارى>>، نحوى عصر ممالیک مصر مىrlm;باشد. اطلاعات ما از زندگى او، به اندازه شهرت و بلندى آوازه وى نیست. نخستین و عمدهrlm;ترین منبعى که شرح حال او را آورده، ابن حجر عسقلانى است که حدود یک سده پس از وى مىrlm;زیسته است و منابع کهن پس از او چیزى بر اطلاعات اندک وى نیفزودهrlm;اند.

سلسله نسب ابن هشام به قبیله خزرج، از انصار پیامبر( ص)، مىrlm;رسد و نسبت انصارى وى از همین جاست. وى در قاهره زاده شد و همانrlm;جا پرورش یافت. در آن روزگار، الملک الناصر محمد بن قلاوون بر مصر حکم مىrlm;راند و با پایان یافتن آشوبrlm;ها و کشمکشrlm;ها و اخراج صلیبیان، مصر امنیت خود را باز یافته و به یکى از بزرگrlm;ترین پایگاهrlm;هاى علم و ادب آن روز تبدیل شده بود. ابن هشام در چنین شرایطى در قاهره به تحصیل علم پرداخت. ابتدا قرائات قرآن، مقدمات صرف و نحو، حدیث و لغت را فراگرفت و سپس نزد استادان بنامى چون عبداللطیف بن مرحَّل، شمسrlm;الدین محمد بن سراج، تاجrlm;الدین تبریزى و تاجrlm;الدین فاکهانى به تکمیل این علوم پرداخت. همچنین از فراگیرى شعر و ادب نیز غفلت نورزید و دیوان زُهیر بن ابى سُلمى را نزد ابوحیان غرناطى که از 679 ق در مصر اقامت داشت، فراگرفت. علم حدیث را از بدرالدین ابن جماعه آموخت و فقه شافعى را نیز نزد تقىrlm;الدین سبکى خواند. ابن هشام از میان همه استادانش به ابن مرحّل علاقهrlm;اى خاص داشت و بیشترین دست مایه علمى خود در نحو را از او برگرفت.

از سفرهاى احتمالى وى اطلاعى در دست نیست، جز اینrlm;که، مىrlm;دانیم وى دوبار حج گزارده است. وى پس از طى مدارج علمى، به تدریس و تألیف روى آورد و در قبه منصوریه به تدریس و تفسیر قرآن مشغول شد و مدتى نیز در شاطبیه احادیثى را که از ابن جماعه شنیده بود، روایت مىrlm;کرد. از شاگردان معروف او مىrlm;توان ابن ملاح طرابلسى، ابن ملقن، محمد بن احمد بن نویرى، ابراهیم بن محمد بن عنان و فرزندش محبrlm;الدین ابن هشام را نام برد.

وى به زودى در نحو شهرتى عظیم به دست آورد و سرآمد همگنان شد و حتى بر استادانش برترى یافت و آثارش در فراسوى مرزهاى مصر و شام به دست دانشrlm;پژوهان و اندیشمندان افتاد. ابن خلدون از جمله کسانى است که کتاب مغنى وى را در مغرب یافته و به گفته خود از آن بهرهrlm;ها برده و جامعیت کتاب را دلیل بر مقام ارجمند مؤلف و توان علمى او دانسته است. وى که سخت شیفته آثار ابن هشام شده بود، در ستایش او راه افراط پیمود، چندانrlm;که او را از سیبویه نیز برتر خواند.

وى نخست حنفى مذهب بود، سپس به مذهب شافعى روى آورد و چون در مدارس شافعى به مقام شایستهrlm;اى نرسید، در 756 ق به مذهب حنبلى گرایید تا بتواند در مدارس حنبلیان به مقام استادى دست یابد؛ از همینrlm;رو کتاب مختصر خرقى را که لازمه تدریس در این مدارس بود، در مدتى اندک حفظ کرد و بدینrlm;سان به مقصود خود نایل آمد. بدینrlm;سان ملاحظه مىrlm;شود که وى نیز همانند سلف خود ابن مالک، در راه رسیدن به مقاصد خویش، از تغییر مذهب ابائى نداشته است.

ابن هشام با استادش ابوحیان غرناطى، دشمنى بسیار داشت. برخى این دشمنى را ناشى از حسادت ابن هشام نسبت به مقام برجسته و بارز ابوحیان مىrlm;دانند. به گفته شوکانى چون ابوحیان بزرگrlm;ترین نحوى روزگار خود به شمار مىrlm;رفت، ابن هشام مىrlm;خواست از راه رقابت و در افتادن با او، براى خود شهرتى کسب کند، اما دشمنى او احتمالاً انگیزه دیگرى نیز داشته است و آن اینrlm;که ابن هشام که سخت شیفته و حامى آثار ابن مالک بود و نسبت به آراء نحوى او تعصب خاصى داشت، نمىrlm;توانست انتقادات شدید ابوحیان را نسبت به آراء و آثار ابن مالک تحمل کند و از اینrlm;رو با وى از در مخالفت و دشمنى درآمد.

بیشتر تألیفات ابن هشام همانند دیگر نحویان همrlm;روزگارش شرح، تفسیر و اختصار است و چنانrlm;که مىrlm;دانیم از اواسط سده 5 ق به بعد که در واقع باید آن را دوران رکود علم نحو خواند، نحویان هیچ ابداع و ابتکارى از خود نداشتند و حتى نحویان معروفى چون ابن مالک نیز بیشتر به تلخیص، شرح و نظم آثار دیگران روى مىrlm;آوردند. ابن هشام نیز از این قاعده مستثنى نبود، با اینrlm;همه، به درستى نمىrlm;دانیم که گرایش شدید مردم نسبت به آثار او از چیست و چرا پس از قرنrlm;ها هنوز برخى آثار او همچنان در صدر کتب درسى قرار دارد.

وى وابسته به مکتب نحوى خاصى نیست، زیرا در زمان او کشمکش و درگیرى بین مکتبrlm;هاى نحوى بصره و کوفه، دیگر فروکش کرده بود و نحویان تعصبى نسبت به شخص یا مکتب خاصى نداشتند، از همینrlm;رو وى در آثار خود به آراء نحویان بصره و کوفه هر دو استناد کرده است، هرچند که آراء منطقى بصریان به هر حال در سراسر آثار او دیده مىrlm;شود.

وى تقریباً همه شهرت خود را لااقل در شرق جهان اسلام، مدیون کتاب مغنى خویش است که مورد تمجید و ستایش بسیار اهل علم، بهrlm;ویژه ابن خلدون قرار گرفته است. ابن هشام کتاب مغنى را نخست در 749 ق در مکه تألیف کرد، اما به گفته خود وى در راه بازگشت به مصر مفقود شد. او بار دیگر در 756 ق که به مکه رفت، مجدداً به تألیف آن پرداخت. کتاب مغنى از همان آغاز، مورد توجه بسیار علما قرار داشت و همrlm;اکنون نیز پس از گذشت قرنrlm;ها همچنان در زمره کتابrlm;هاى درسى مدارس علمیه است و امروزه در ایران بیش از هر جاى دیگر به آن توجه دارند.

وى سرودهrlm;هایى نیز به شیوه شعر دانشمندان داشته که در برخى منابع ابیاتى از آنrlm;ها آمده است. وى در قاهره درگذشت و در مقبره صوفیه مدفون شد. ابن نباته مصرى شاعر معاصر وى او را رثا گفته است.

آثار:

1. اعتراض الشرط على الشرط، شامل مباحثى است درباره جملهrlm;هاى شرطىrlm;

2. الاعراب فى( عن) قواعد الاعراب.

3. اقامه الدلیل على صحه التمثیل و فساد التأویل.

4. الالغاز، اثرى است درباره مشکلات نحوى.

5. اوضح المسالک الى الفیه ابن مالک.

6. تتمیم الفوائد بسرد ابیات الشواهد.

7. تخلیص الشواهد و تلخیص الفوائد.

8. الجامع الصغیر.

9. رساله فى انتصاب<< لغهً>> و<< فضلاً>> و اعراب<< ایضاً>> و<< هلّم جراً>>.

10. رساله المباحث المرضیه المتعلقه بمن الشرطیه.

11. شذور الذهب فى معرفه کلام العرب.

12. شرح جمل زجاجى.

13. شرح قصیده بانت سعاد، شرحى است بر قصیده معروف کعب ابن زهیر در مدح پیامبر اکرم( ص).

14. شرح قصیدة اللغزیة فى المسائل النحویة

15. شرح اللمحة البدریة فى علم اللغة العربیة

16. فوح الشذا فى مسأله کذا، شرحى است بر کتاب الشذا فى احکام لذا، تألیف ابوحیان غرناطى.

17. قطر الندى و بل الصدى، رساله کوچکى است در نحو.

18. القواعد الصغرى.

19. المسائل السفویة فى النحو.

20. مسائل فى اعراب القرآن.

21. مغنى اللبیب عن کتب الاعاریب، مهمrlm;ترین اثر اوست.

22. موقد الاذهان و موقظ الوسنان.

آثار خطى:

1. الروضة الادبیة فى شواهد علوم العربیة

2. شوارد الملح و موارد المنحrlm;

3. مختصر الانتصاف من الکشاف، که خلاصه الانتصاف تألیف ابن منیر است.

4. رساله فى استعمال المنادى فى تسع آیات من القرآن الکریمrlm;

آثار یافت نشده:

1. اقامه الدلیل على صحة النحیل؛ 2. التحصیل و التفصیل لکتاب التذییل و التکمیلrlm;

3. التذکرة، در 15 جلد

4. الجامع الکبیر

5. رفع الخصاصة عن قراء الخلاصة

6. شرح التسهیلrlm;

7. عمدة الطالب فى تحقیق تصریف ابن الحاجب.

منابع:

دایرة المعارف بزرگ اسلامى ج 5 ص 114.